توین‌بی و تاریخ: داستان درس‌های نیاموخته
توین‌بی می گفت «تاریخ بیش از هر چیز، داستان درس‌های نیاموخته است». او این جمله را اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی در گفت‌وگویی رادیویی بیان کرد. وی آن زمان هشتاد و سه ساله بود و ـ احتمالاً بدون اینکه بداند ـ سال‌های پایانی عمر خود را سپری می‌کرد. مدام به گذشته شخصی خود گریز می‌زد و از خاطراتش سخت می‌گفت؛ اینکه در گذر از جنگ اول جهانی «حدود نیمی از همدرسهای مدرسه و دانشگاه» او کشته شدند. «خود فاجعه، آن همه بدی و شرارت بیهوده، و بی‌ثمری زندگی انسان ـ و در این میان جان سالم به در بردن من یکی، چون آن هنگام مریض بودم و نمی‌توانستم در ارتش خدمت کنم ـ بر من اثری پایدار نهاد. در ۱۹۱۹ و ۱۹۴۶ به دو کنفرانس صلح رفتم و هر بار به چشم خویش دیدم چگونه گردش کار سخت به خطا رفت و دنیا دوباره دچار آشوب و پریشانی شد». منظور وی کنفرانس‌های به اصطلاح صلحی است که هر بار، بعد از فروکش کردن آتش درگیری‌های نظامی برگزار شدند و در آن‌ها تصمیم‌هایی برای آینده جهان و روابط میان دولت‌ها اتخاذ شد. خیلی‌ها اعتقاد دارند که دولت‌های فاتح، چه در جنگ اول وچه در جنگ دوم جهانی، در این کنفرانس‌ها به حقوق دولت‌های ضعیف‌تر تجاوز کردند و بسیاری از خواسته‌های به حق سایر ملل را نادیده گرفتند؛ و هدف آن‌ها نه ایجاد صلح و امنیت پایدار در جهان، که حفظ برتری و ابرقدرتی خودشان بود. اما برگردیم به توین‌بی؛ او در همین مصاحبه گفت که کودکی و نوجوانی را در فضایی مذهبی سپری کرده، اما خودش چندان «مؤمن نیست» و ایمانش را در دوره دانشجویی از دست داده است. اما در ادامه با لحنی شبیه به اعتراف اضافه کرد که از تجربیات چند دهه زندگی و یک عمر مطالعه تاریخ بشر و جوامع پیشین به همان چیزی رسیده که ادیان توحیدی می‌گویند؛ «بیهودگی آمال آدمی، پوچی قدرت، و فروریزی فرجامین تمامی ساخته‌های بشر» و «می‌بینی که چگونه شگرف‌ترین دستاوردهای جوامع بشری به دست نابودی سپرده می‌شود». بزرگ‌ترین امپراتوری‌ها سقوط می‌کنند و قدرتمندترین فرمانروایان در مواجهه با مرگ، انتخابی جز تسلیم ندارند.
***
آرنولد توین‌بی اوایل بهار سال ۱۹۸۹ میلادی متولد شد. در رشته تاریخ یونان و روم تحصیل کرد و در دوران نخستین جنگ جهانی به خدمت دولت بریتانیا درآمد. بعد از جنگ، بیشتر از گذشته به پژوهش و تدریس مشغول شد و به گوشه و کنار جهان سفر کرد. مهم‌ترین اثر به جای مانده از توین‌بی کتاب دوازده جلدی «بررسی تاریخ» است، که او در آن به جای بررسی جوامع بر تمدن‌ها درنگ و تأمل می‌کند. نگرش او به تاریخ و نظریات کلی وی درباره گذشته حتی همان زمان منتقدان زیادی داشت، اما همه ـ جز چند نفر ـ دانش وسیع و ظرافت بیان او را می‌ستودند و کوشش‌های او برای رسیدن به درکی منسجم و نظام‌مند از سیر حیات بشر را شایسته تحسین می‌دیدند. این جمله جالب او درباره نقش ما در تاریخ که «همگی بازیگران نمایشی هستیم که تماشا می‌کنیم» نیز بارها در سخنرانی‌های مختلف و مقالات مطبوعاتی نقل و تکرار شد. توین‌بی به سال ۱۹۷۵ از دنیا رفت.