ابوالقاسم خان فربد لاهیجی؛ پزشکی میان آزادی‌خواهان گیلان

ابوالقاسم خان فربد لاهیجی؛ پزشکی میان آزادی‌خواهان گیلان

از میان چهره‌های موثر، اما کمتر شناخته شده‌ی تاریخ معاصر ایران، به ویژه چهره‌هایی که به نوعی به استان ما گیلان و شهر ما لاهیجان پیوند می‌خورند، ابوالقاسم خان فربد لاهیجی، نامی شایسته‌ی به یاد سپردن است. وی متعلق به خانواده‌ای ثروتمند از طبقه‌ی اربابان محلی گیلان بود، و به پشتوانه‌ی همین ثروت و تمول خانوادگی فرصت و امکان تحصیل پزشکی در اروپا را به دست آورد. برای مرد جوانی چون او، مسیر نسبتاً هموار و روشنی وجود داشت و می‌توانست بعد از تحصیل، در بازگشت به ایران در رفاه و آسایش زندگی کند یا حتی در اروپا بماند و همان جا مقیم شود. اما ابوالقاسم خان فربد این راه آسان را انتخاب نکرد، و با موج اعتراضات مردم ضد استبداد همراه شد و به جمع مشروطه‌خواهان پیوست. او یکی از موثرترین چهره‌های نهضت مشروطیت در شرق گیلان، به‌ویژه لاهیجان بود. ابوالقاسم خان فربد اغلب میان رشت و تهران و لاهیجان در رفت و آمد بود و مرد پرطاقت و صبوری شناخته می‌شد. معروف بود که اقدام و عمل را به ناله و شکایت و دست روی دست گذاشتن ترجیح می‌دهد و در پیشبرد کارها بسیار دقیق و صبور است. شهر لاهیجان را بسیار دوست می‌داشت، و بارها در محافل خصوصی و جمع‌های عمومی دلبستگی خود را به این شهر و مردم آن ابراز کرده بود. می‌گویند ابوالقاسم خان فربد عمیقاً به لاهیجان احساس تعهد می‌کرد و همیشه می‌گفت که دوست دارم کاری برای مردم این شهر انجام دهم. به سبب همین عشق و علاقه بود که وی را عمدتاً با پسوند لاهیجی می‌خواندند و می‌شناختند. بعدها، زمانی که روس‌ها پیش از جنگ جهانی اول، آذربایجان و گیلان را اشغال کردند، ابوالقاسم‌خان را فردی اخلال‌گر و آشوب‌طلب دیدند که سر تسلیم فرود نمی‌آورد و مطیع آن‌ها نمی‌شود. اشغال‌گران، وی را تبعید و مجبور به ترک گیلان کردند، اما او مردی نبود که به راحتی کنار گذاشته شود و حرف زور دشمن را بی‌چون و چرا بپذیرد.

ابوالقاسم خان فربد در بحبوحه جنگ اول جهانی به جریان «اتحاد اسلام» پیوست و به برنامه‌های آنان همراه شد. این جریان از کشور عثمانی (ترکیه) نشأت می‌گرفت، از اتحاد همه‌ی مسلمانان (به‌ویژه ایرانیان و ترک‌ها) سخن می‌گفت و تنها راه نجات جهان اسلام را پایان دادن به دشمنی‌های داخلی و تشکیل جبهه‌ای متحد رودرروی استعمارگران عنوان می‌کرد. هسته‌ی اولیه‌ی شورشی را که بعدها در تاریخ ما به قیام جنگل مشهور شد، همین طرفداران گیلانی «اتحاد اسلام» شکل دادند. آن‌ها از پیشنهاد میرزاکوچک‌خان برای راه‌اندازی شورشی بزرگ در گیلان و مبارزه مسلحانه با اشغال‌گران استقبال کردند و قدم در مسیر پرخطری گذاشتند که انتهای آن معلوم و مشخص نبود. جالب است بدانید که آن چند آلمانی و اتریشی که در ماجرای جنگل حضور داشتند، به واسطه‌ی همین ابوالقاسم خان فربد به نهضت پیوستند؛ بیشتر آن‌ها اسرایی بودند که در کشمکش‌های دوره‌ی انقلاب روسیه ازاین کشور گریخته و به ایران پناه آورده بودند. ماجرای شورش جنگلی‌ها به کنار، میرزا ابوالقاسم خان فربد لاهیجی در جمهوری گیلان عهده‌دار امور بهداری و درمانی شد و به عنوان «کمیسر صحیحه» به کار پرداخت. داستان رنج‌ها و دردسرهایی که او و همرزمانش در این دوران کشیدند، و فراز و نشیب‌هایی را که آن‌ها تجربه کردند در کتاب‌های تاریخی مربوط به قیام جنگل موجود است، و ما این‌جا به آن ورود نمی‌کنیم. همراه با رقم خوردن سرنوشت حزن‌انگیز میرزاکوچک‌خان و فروپاشی جمهوری گیلان، حدود دو دهه حیات سیاسی میرزا ابوالقاسم خان فربد هم به پایان رسید و از آن پس فرصت چندانی برای امور سیاسی به دست نیاورد. او پزشکی متعهد و توانا بود، اما آنچه وی را ممتاز و متمایز می‌ساخت، مخالفت صادقانه‌ی او با ظلم و ستم بود و عشق بی‌ریایی که او به حق و عدالت و آزادی داشت. وجه انسانی شخصیت ابوالقاسم خان فربد بسیار پررنگ بود و از این حیث یکی از شریف‌ترین مردان روزگار خود به شمار می‌رفت.