خاقانی و ایوان مدائن؛ روایت زرین کوب

اشاره: «در بازگشت از اولین سفر حج، که به دنبال انجام دادن آن یکچند در بلاد شام و عراق هم توقف کرده بود، و از راه بغداد به سرزمین‌های آنسوی ارس، به ولایت شروان می‌رفت، افضل‌الدین خاقانی شروانی در شهر ویرانه مدائن کسری با خرابه ایوان مدائن روبرو گشت». این نوشته، روایت دکتر عبدالحسین زرین کوب از آن تجربه خاقانی است.

---

خاقانی و تعصب اسلامی

خاقانی آن زمان (ح ۵۵۱ هـ) سی و یک ساله بود؛ «در شروان در دربار شروانشاه شاعر و خطیب و دبیر و مفسر تلقی می‌شد و در بسیاری از علوم رایج عصر از منطق و حکمت و هندسه و طب و نجوم و علوم مربوط به قرآن هم آوازه بلند داشت. با ادیان مختلف آشنایی پیدا کرد، قرآن را به اکثر روایات می‌خواند و از تفسیر و تاریخ انبیا و ملوک، معلومات وافی داشت. ذواللسانین بود و به عربی و فارسی نامه می‌نوشت». خاقانی «قصاید بلندی … در مدح پیامبر، و در وصف کعبه و اشتیاق به این سفر مقدس نظم کرده بود» تا جایی که «هیچ‌کس نبود که شوق و اخلاص و ایمان او را نسبت به رسول خدا و علاقه او را به سفر کعبه و زیارت تربت رسول درنیافته باشد». او به اسلام و آموزه‌های آن پایبند بود؛ «در شروان هم با آنکه تقریباً از ناچاری به درگاه خاقان پیوسته بود، در آنچه به شریعت مربوط می‌شد، تعصب داشت و هرگز به خود اجازه نداده بود در مجالس خاقان یا اشراف از حد آنچه اقتضای شریعت بود خارج شود» و «به آنچه لهو و لعب آن مجالس بود» دلبستگی پیدا کند. اما این‌ها همه شخصیت خاقانی نبود؛ او «این را احساس می‌کرد که هرچند مسلمانی متعصب و عاشقی دلباخته رسول خدا بود، به هیچ وجه عرب نبود. در سال‌های اقامت در حد عرب بارها طرز برخورد اعراب را با عجم … همواره مایه تأسف یافته بود». او از عصبیت عربی و تفاوت رفتار و نگرش حاکمان عرب با «آنچه اسلام راستین آورده بود» رنج می‌برد.

خاقانی و مشاهده ایوان مدائن

«اینکه در طی سفر، به مداین کسری رسیده بود. شهری که در گذشته‌ها مرکز عظمت یک قدرت غیرعرب بود… قرن‌ها قبل … خداوندگار این شهر که شهر اجدادی او و کانون افتخار تمام عجم محسوب می‌شد، قبله‌گاه بزرگان عالم بود». خاقانی تاریخ خوانده بود و «شوکت و عظمت اکاسره و پادشاهان قبل از آن را در لحظه‌هایی از سرمستی، مایه افتخار یافته بود». همچنین «شاهنامه عظیم فردوسی را به یاد داشت» و «بارها در مطالعه آن به سرنوشت غم‌انگیز بزرگان عجم اندیشیده بود». «دیدار خرابه ایوان او را به شدت مـتأثر کرد هر کس دیگری را که دلی داشت و می‌توانست گذشت عمر و دگرگونی ایام را مایه عبرت سازد این منظره متأثر می‌کرد». شهر، یا به عبارت درست‌تر آنچه از آن شهر باستانی باقی مانده بود «اکنون به طور دردناک و تأثرانگیزی به ویرانی کشیده شده بود. این ویرانی سرنوشت این شهرهای بزرگ بود، اما شاعر از خود می‌پرسید که این ایوان رفیع را حکم فلکِ گردان چنین نگون کرده است با حکم فلک‌گردان که کون و فساد همه در حکم اوست؟» چنین بود که خاقانی شروانی «در مرور بر شهر ویرانه که با ایوان عظیم خود به دست باد و طوفان صحرا سپرده شده بود… قصیده‌یی عظیم و عبرت‌انگیز ساخت».

قصیده ایوان مدائن

---

پی‌نوشت: عنوان کتابی که استاد زرین کوب در آن به «زندگی، آثار و اندیشه» خاقانی پرداخته، «دیدار با کعبۀ جان» است. کتابی که به همت انتشارات سخن نخستین بار در سال ۱۳۷۸ چاپ و منتشر شد.